EN İYİ AŞI HANGİSİ?

Bilim insanları adeta bir yarış halinde Covid-19’a karşı aşı geliştirmeye çalışırken, uzmanların tek dileği birden çok firmanın istenen sonuca ulaşmasıydı. Ne kadar çok çeşit aşı üretilirse o kadar çok insanın bundan faydalanacağı düşünüldü ama şimdi farklı koruma oranları, doz aralıkları ve etkinlik yöntemleriyle kafamız biraz karıştı.

Acaba en iyi aşı hangisi?

 Uzmanlar, corona virüsünün yeni varyantlarının görüldüğü bir ortamda etkinlik oranlarını karşılaştırmanın, en iyi aşıyı tespit etmekte en iyi ölçüt olmayabileceğini belirtiyor. Üreticiler küresel talebi karşılamakta zorlanırken, en iyi tercihin ‘bulabildiğiniz aşı’ olabileceği de söyleniyor.

Bloomberg ajansındaki uzmanlar Türkiye’de de kullanılan Sinovac ve BioNTech dahil bütün aşıları değerlendirdi.

1.Etkinlik ne anlama geliyor?

Örneğin, yüzde 50 etkinlik oranına sahip aşıyla bağışıklanmış bir kişinin, bağışıklanmamış kişiye kıyasla, enfekte olma riski yüzde 50 azalıyor. Aşının etkinliği farklı ölçütlere göre incelenebilse de – mesela ağır hastalara faydası – bilim insanları son aşama çalışmalarda, aşıların laboratuvarca tespit edilmiş, belirti gösteren Covid-19 hastaları üzerindeki etkinliğine odaklanıyor.

2.Etkinlik oranları kaç çıktı?

Yarışta öne çıkan Pfizer/BioNTech ve Moderna, sırasıyla açıkladıkları yüzde 95 ve yüzde 94 oranlarıyla etkinlikte de çıtayı hayli yükseğe taşıdı. Buna göre deney grubunda aşı vurulanlar arasında Covid hastalığı, plasebo grubundakilerden çok daha düşük oranda görüldü.

Batı menşeli diğer aşılar AstraZeneca’da yüzde 66.7, Novavax’ta yüzde 89.3 etkinlik açıklandı. Sadece tek dozla bağışıklık kazandıran Johnson&Johnson aşısındaysa oran yüzde 66.9 çıktı.

Çin’de geliştirilen dört aşı, Hindistan ve Rusya’da geliştirilen birer aşıda ise etkinlikler yüzde 51 ila yüzde 91 olarak duyuruldu.

Çin’de geliştirilen aşılardan Sinovac’ın etkinliği Türkiye dahil dört ülkede ölçüldü. Brezilya’da yüzde 50.7, Endozenya’da yüzde 65.3, Türkiye’de yüzde 83.5 ve Şili’de yüzde 56.

Sinopharm’ın geliştirdiği iki aşıda yüzde 79.3 ve yüzde 72.5, CanSino’nun aşısıysa yüzde 65.7 olarak açıklandı.

Hintli Bharat firması Covaxin adlı aşısı için yüzde 81, Rusya’da kamu kaynaklarıyla geliştirilen Sputnik V adlı aşıda yüzde 91.6 etkinlik ölçüldü.

3.Oranlar güvenilir mi?

Bunu söylemek zor. Klinik deneylerde elde edilen sonuçlar farklı yollarla duyuruluyor ve bunlar farklı bilimsellik derecesine göre değerlendiriliyor. Hakemli tıp dergilerinde yayınlananlar en güvenilir bulunanlar.

Sadece BioNTech ve Moderna gibi birkaç şirket bu çok detaylı incelemelerin yapıldığı yolu tercih etti.

Çin ve Rusya’da geliştirilen aşılarda örnekleri görüldüğü gibi, sonuçları basın duyurusu şeklinde, bazen devlete ait yayın organlarında ve bağımsız uzmanların değerlendirmesine kapalı olarak açıklayanlar da var.

4.Neden sadece etkinlik yeterli değil?

Çünkü açıklanan oranlar doğrudan karşılaştırılabilir değil. Bu kısmen aşıların farklı gruplar üzerinde ve farklı kriterlere göre denenmesinden kaynaklanıyor.

Aşılar farklı zamanlarda, farklı mekanlarda test ediliyor. Salgının yoğunluğu, maske kullanımı gibi alınan tedbirlerin düzeyi de oran tahmin edilirken etkili olabilir.

Corona virüsü zamanla mutasyon geçirdi ve uzmanlarca daha tehlikeli olduğu belirtilen varyantlar üretti. Dolayısıyla, etkin olduğu kanıtlanan ilk aşılar bu varyantlarla ve onların sebep olduğu viral yükle pek karşılaşmadı.

Aşıların işe yaraması zaman alıyor ve etkinliğin ölçüldüğü zaman dilimleri araştırmadan araştırmaya farklılık gösteriyor.

Bazı çalışmalarda, önceden var olan sağlık durum olanlar dahil edilmezken, bazılarında bunlar dahil edilebiliyor. Mesela, HIV pozitif kişiler çalışmaya dahil edildiğinde Novavax aşısının Güney Afrika varyantına karşı etkinliği azalıyor.

Çoğu araştırma, aşıların genel Covid belirtilerine karşı ne kadar işe yaradığını ölçmek için tasarlansa da, J&J aşısı orta düzey ve şiddetli Covid hastaları üzerindeki koruma düzeyine odaklandı ki bu çalışmadaki deneklerin en az iki tane hafif, bir veya daha fazla da ağır semptom göstermesi beklendi.

5.Rakamlar yanıltıcı olabilir mi?

Evet, hangi klinik çalışma verilerine dayandığını anlamadan bakıldığında, verilen oranlar yanlış yönlendirebilir.

Etkinlik tek bir oran olarak verilse de bu belli bir ‘güven aralığı’na dayalı yapılan tahminden ibaret. Bilim insanları güven aralığında bulunan sonuçların yüzde 95 ihtimalle geçerli olduğunu kabul ediyor.

Moderna aşısı için 30 bin 420 gönüllüye rastgele aşı ya da plasebo verildi, etkinlik aralığı yüzde 89.3-96.8 olarak açıklandı. AstraZeneca aşısında ise bundan çok daha geniş bir aralık verildi, yüzde 57.4-74. Aşı çok daha küçük bir grupta (17 bin 178) farklı sağlık durumları olanlarla denenmişti.

Her durumda, aşılarla ilgili araştırmaların tamamlandığını söylemek olanaksız çünkü bunların uzun dönemli etkilerini ölçecek zaman yoktu.

İki aşıyı karşılaştırmak için tıpatıp aynı şartlar altında deney yapmak gerekir ki bu yönde çalışmaların ilerde artması bekleniyor.

6.Etkinlikten başka ne önemli?

Burada beş madde sayabiliriz:

• Yerel varyantlara karşı etkisi

Bazı aşılar bazı bölgelerde daha çok veya daha az işe yarayabilir. Bu bölgede hangi suşun bulunduğuna göre değişiyor. Mesela J&J aşısına ilişkin raporda farklı varyantların görüldüğü Brezilya ve Güney Afrika’da onlarca deney sahasına ilişkin veriler de açıklandı. Buna göre, aşı Güney Afrika’da yüzde 64, Latin Amerika’da yüzde 61, ABD’de yüzde 72 etkinlik oranına sahip.

Bir diğer örnekte, ara raporlara göre, AstraZeneca aşısı Güney Afrika varyantıyla enfekte olmuş orta düzey Covid hastalarında etkili olamayınca, ülkede hükümet bu aşının uygulamasını durdurmuştu.

• Alıcıya uygunluk

Aşıların etkinlik ve güvenlik düzeyi, yaş, cinsiyet, genetik miras, var olan sağlık durumuna göre değişiklik gösterebilir.

AstraZeneca aşısının 55 yaş üstü bireylerde etkinliğine dair soru işaretleri ortaya çıktığında, Avrupa Birliği sağlık otoriteleri onaylamış olsa bile birlikteki bazı ülkeler bu aşıyı askıya almıştı. Daha sonra gerçek zamanlı veriler geldiğinde aşının her yaş grubunda etkili olduğu anlaşıldı.

mRNA adı verilen yeni teknolojiyi kullanan BioNTech ve Moderna aşılarınınsa az sayıdaki vakada anaphylaxis adı verilen bir tür protein hassasiyeti yarattığı görüldü. Aşının içindeki bir maddenin bu hassasiyeti yaratmış olabileceği düşünüldüğünde, bu tür alerji olanların farklı bir aşıyı tercih etmeleri gerekebilir.

Bazı alıcılarda nadir görülen bir kan pıhtısı rapor edilince bazı ülkeler AstraZeneca aşısını askıya almıştı. AB ilaç otoritesi, mart sonu itibariyle bu tür en az 62 vaka tespit edildiğini açıklarken, aşıdan elde edilecek faydanın halen risklere ağır bastığını belirtmeye devam etti. Almanya bu aşıyı yaşlı kişilerle sınırladı çünkü pıhtı durumu çoğunlukla 60 yaşın altındakilerde görüldü.

• Doz

Tek dozluk J&J ve CanSino aşıları dışında onay almış tüm aşılar iki doz gerektiriyor.

Tek doz aşılar geniş çaplı aşılama kampanyalarına olanak sağlayarak, sağlık sistemi üstündeki yükü azaltıyor. İkinci doz randevularını takip etmeye de gerek kalmıyor, bu da bir artı çünkü Sağlık Bakanlığı sırası gelenlerin neredeyse dörtte birinin ikinci dozu kaçırdığını açıklamıştı. Diğer ülkelerde de benzer istatistikler görülebiliyor. Ayrıca ilk doz aşının koruyuculuğu bazı açılarda çok düşük olabiliyor ve aşının getirdiği rehavetle birleşince istenmeyen sonuçlara neden olabiliyor.

• Saklama koşulları

Aşılar nakledilirken soğuk ortamda tutuluyor ama soğuk zincirin yapısı farklılaşabiliyor.

BioNTech aşısı taşınırken o kadar düşük bir ısıda saklanması gerekiyor ki bunun için özel soğutuculara ihtiyaç var. Aşılar çözdürüldükten sonra da beş gün içinde kullanılmalı. Moderna, bildiğimiz buzdolaplarında 30 gün saklanabiliyor, taşıması da yine mevcut dondurucularla yapılıyor. J&J yine dondurulmuş halde taşınıyor ve dondurucuda üç aya kadar durabiliyor.

AstraZeneca ise normal buzdolabında taşınıyor ve altı ay kadar durabiliyor.

Sinovac, Sinopharm ve Covaxin üç ay kadar buzdolabında saklanabiliyor.

• Fiyat

Aşıların farklı fiyatlara satıldığı bilinse de pek çok ticari kayıt kamuoyuna duyurulmuş değil. Yine de bazı aşılar diğerlerine kıyasla çok daha pahalı.

Açık kaynaklara göre Moderna en pahalısı. Şirket yöneticisi doz başına 25 ila 37 dolar fiyat verildiğini duyurmuştu. İkinci sırada BioNTech var. AB tek doz için 14.7, ABD 19.5, İsrail ise 30 dolar ödüyor.

J&J ve AstraZeneca daha makul fiyatlarda. AB bir doz için J&J’ye 8.5 dolar, AstraZeneca’ya 2.15 dolar verdiğini duyurdu. Güney Afrika ise AstraZeneca’ya doz başına 5.25 dolar ödedi.

Türkiye, Çin’den alınan Sinovac aşıları için ne kadar ödendiğini açıklamadı ama Sinovac’ın Türkiye temsilcisi Keymen İlaç’ın, 1 milyon Covid-19 aşısını Devlet Malzeme Ofisi’ne (DMO) tanesini 12 dolardan faturalandırdığı ortaya çıkmıştı.

7.Sonuç?

Halk sağlığı uzmanları ilk etapta en iyi aşının bulabildiğimiz aşı olduğunu söylüyor. Ancak aşı tedariki sorun olmaktan çıktığında farklı aşılar farklı gruplara farklı faydalar sağlayacağa benziyor.