Bu gıdalar ABD ve İngiltere'de ortalama bireyin beslenmesinin yüzde 50'sinden fazlasını oluştururken, dünya genelinde de giderek daha popüler hale geliyor.

'Aşırı (ultra) işlenmiş gıda' nedir?

Bu tür gıdalar için kullanılan tek bir tanım yok ama genel olarak 'ev yemeklerinin içermediği maddeleri içeren gıdalar' olarak tanımlanıyor.

Bunların çoğu gıdaların görünüm, tat ya da dokusunu daha çekici hale getirmek için kullanılan kimyasal, renklendirici ve tatlandırıcı gibi maddeler.

Gazlı içecekler, şekerler ve tavuk paneler bunlara örnek olarak verilebilir.

Ancak ilk bakışta aklınıza gelmeyecek ekmek, kahvaltılık gevrek ve yoğurt gibi bazı diğer gıdalar da bu kategoriye girebiliyor.

'Aşırı işlenmiş gıdalar'ın 'işlenmiş gıdalar'dan farkı ne?

Gıdalar genel olarak dört kategoriye ayrılıyor.

Bu kategoriler:

• İşlenmemiş ya da minimum işlenmiş gıdalar
• İşlenmiş içerikler
• İşlenmiş gıdalar
• Aşırı işlenmiş gıdalar

İşlenmiş gıdalar, meyve, sebze, yemiş ve yumurta gibi işlenmemiş gıdalarla işlenmiş içeriklerin bir araya geldiği yiyeceklere verilen isim.

Örneğin buğday unu, su, tuz ve mayadan yapılmış bir ekmek "işlenmiş gıda" sayılırken; ekmeğin içinde emülgatör, renklendirici ya da koruyucu madde varsa bu ekmek "aşırı işlenmiş gıda" kategorisine giriyor.

Aşırı işlenmiş gıdaları nasıl tanıyabilirsiniz?

Bunun yolu basit... İspanya'daki Navarra Üniversitesi'nden kamu sağlığı uzmanı Prof Maira Bes-Rastrollo, 5'ten fazla malzeme içeren gıdaların "aşırı işlenmiş gıda" olma olasılığının çok yüksek olduğunu söylüyor.

Bu ürünlerin tuz, şeker ve doymuş yağ oranı genellikle yüksek oluyor. İngiltere ve bazı diğer ülkelerde bu içerikler paketlerde daha dikkat çekici şekilde belirtiliyor.

"Taze ürünler" bile raf ömrünü uzatacak koruyucular içerdiği için bu sınıfa girebilir.

Bunun için aldığınız ürünlerde sodyum benzoate, nitrat ve sülfit, BHA ve BHT gibi içerikler olup olmadığına bakabilirsiniz.

Aşırı işlenmiş gıdalar dünyada nasıl yayıldı?

Dünya çapında bu gıdalar en çok İngiltere ve ABD'de tüketiliyor.

2023'te aşırı işlenmiş gıdalar ABD'deki ortalama bir yetişkinin günlük kalori alımının yüzde 58'ine, bir çocuğun aldığı günlük kalorilerin yüzde 66'sına denk geliyor.

İngiltere'deki oranlar bunun sadece yüzde 1 altında.

Güney Kore ve Japonya gibi Asya ülkeleri ve Brezilya, Şili gibi Güney Amerika ülkelerinde aşırı işlenmiş gıdalar günlük kalori alımının yüzde 20 ila 30'unu oluşturuyor.

Güney Afrika'daysa bu oran yüzde 39.

Aşırı işlenmiş gıdalar sağlığı nasıl etkiliyor?

Bu gıdaların sağlığımız üzerindeki etkisine dair net bir kanıt bulunmuyor, ancak British Medical Journal'da yer alan ve dünya çapında 9,9 milyon kişinin bilgilerine dayanarak yapılan yakın tarihli bir araştırmaya göre, bu gıdalar şu sorunlarla ilişkilendiriliyor:

• kardiyovasküler (kalp ve damarlara ilişkin) rahatsızlıklardan ölme riskinin daha yüksek olması
• obezite
• tip 2 diyabet
• uyku sorunları
• endişe ve depresyon

Ancak araştırma, bu hastalıkların sebebinin doğrudan işlenmiş gıdalar mı, yoksa bu gıdalarda genellikle çok yüksek düzeyde tuz, yağ ve şeker bulunması mı kanıtlayamadı. Yağ, tuz ve şekerin aşırı kilo tip 2 diyabet, kalp hastalıkları ve bazı kanser türlerine neden olduğu biliniyor.

Obezite

University College London'dan immunoloji uzmanı Chris van Tulleken "Kilo almak, aşırı işlenmiş gıdaları yemenin ilk ve en görünür etkisi" diyor.

"Bu gıdalarda zaten çok miktarda yağ, tuz ve şeker var. Bunun üzerine bir de dokuları, renkleri ve tatları aşırı tüketilmesi için tasarlanıyor."

Imperial College London'da yapılan bir araştırmaya göre dünya genelinde bir milyardan fazla insan, yani her sekiz kişiden biri obezite sorunuyla yaşıyor.

Araştırmada, 1992-2022 arasında yetişkin kadınlardaki obezitinenin iki kattan fazlaya, yetişkin erkeklerde üç katına, çocuk ve ergenlerde beş katına çıktığı belirtildi.

Dünya Sağlık Örgütü (WHO) ve Küresel Sağlık Gözlemevi'nin 2016'ya ait son verilerine göre Kuzey ve Güney Amerika'daki yetişkinlerin % 28'i, Avrupa'da % 26'sı Doğu Akdeniz'de %19'u ve Afrika'da %9'u obez.

WHO, her yıl 2,8 milyar kişinin fazla kilolu ya da obez olmaları nedeniyle öldüğünü söylüyor.

BM'nin çocuklara yardım kuruluşu UNICEF'ten beslenme uzmanı Dr. Claire Johnson "Dünya genelindeki bir çok ülkede, aşırı işlenmiş gıdalar, pazarlardaki geleneksel işlenmemiş gıdalara kıyasla daha ucuz ve erişilebilir" diyor.

Diyabet

Uluslararası Diyabet Federasyonuna göre dünya genelinde şu anda her zamankinden daha çok tip 2 diyabet hastası bulunuyor.

Helsinki Üniversitesi'nden Kamu Sağlığı Profesörü Jaakko Toumilehto, "Aşırı işlenmiş gıdalardaki şeker, tuz ve yağ tip 2 risk faktörü. Aynı zamanda yüksek kalorili ve düşük besleyicilikteki bir beslenme alışkanlığı da" diyor.

Tip 2 diyabet özellikle Ortadoğu ve Kuzey Afrika'da önemli artış gösterdi.

Prof. Toumilehto "Bu ülkelerin bir çoğu kendi gıdasını üretmiyor. Aşırı işlenmiş gıdanın nakliyatı ve depolanması kolay. Gıda şirketleri de en çok bunları gönderiyor" diyor.

Yetersiz beslenme

Dr. Johnson, aşırı işlenmiş gıdaların bir çok Sahra altı Afrika ülkesindeki yetersiz beslenmede rol oynadığını söylüyor.

"Demir, mineraller ve vitaminler gibi geleneksel işlenmemiş gıdalarda bulunan mikro besleyiciler aşırı işlenmiş gıdalarda sıklıkla olmuyor."

Ancak ABD'dekik Purdue Üniversitesi'nden bilim insanları, aşırı işlenmiş gıdaların bazı faydaları da olabileceğini söylüyor;

• E vitamini ve kalsiyum gibi maddeler sağlamak

• Düşük gelirli insanlara, taze gıdadan daha ucuz bir seçenek sunmak

• Gıda israfını ve besin zehirlenmesi riskini azaltmak

Gıda şirketleriyle birlikte çalışıp, bağış da kabul eden İngiltere Gıda Vakfı da, her aşırı işlenmiş gıdanın eşit olmadığını vurguluyor.

Kuruluşun Bilim Direktörü Sara Stanner "Tam tahıllı kahvaltı gevrekleri, tam buğday unlu ekmekler ve az yağlı yoğurtların yağ, tuz ve şeker içeriği daha düşük olabiliyor. Bunlar önemli bir beslenme ve lif kaynağı olabilir" diyor.

Aşırı işlenmiş gıdalara karşı nasıl önlemler alınıyor?

İngiltere hükümeti, 2018'de şekerli içeceklere vergi koydu ve bazı üreticiler bu nedenle içeceklerindeki şeker miktarını azalttı.

Kolombiya'da 2023'te şekerli içecekler ve aşırı işlenmiş gıdalara zamanla artacak % 10'luk vergi konuldu.

Dünyanın çocuklarda en yüksek obezite oranının bulunduğu ülkelerinden biri olan Şili'de 2016'da şeker, yağ ve kalori oranı yüksek gıdalara uyarı işareti konulması zorunlu hale getirildi.

Ayrıca, şeker, tuz ve kalori oranı yüksek yiyeceklerin çocuklara reklamının yapılması yasaklandı.

Ancak bu önlemlerin alınmasından dört yıl sonra, çocuklardaki obezite oranı artmaya devam etti.