75. YILINDA NATO: NEDEN KURULDU?

Bu yıl 75’inci yılını kutlayan Kuzey Atlantik İttifakı (NATO), İkinci Dünya Savaşı’nın Avrupa’da yol açtığı yıkımın ardından ortaya çıkmıştı. Soğuk Savaş döneminde Sovyetler Birliği tehdidine karşı kurulan NATO, kimi uzmanlara göre tarihteki en başarılı savunma örgütüdür.

NATO'nun kuruluş hedefi ne?

Transatlantik bölgesinin güvenlik ve istikrar şemsiyesi olan NATO’nun, kuruluş ve operasyonel amacını (reason d’etre) ABD öncülüğünde Avrupa’nın güvenliğini sağlama fikri oluşturuyor. Transatlantik ittifakı, transatlantik güvenliği gibi şemsiye kavramlarla referans verilen İttifak, temel prensip olarak açık pazar ekonomisini ve hukukun üstünlüğünü benimseyen ülkelerden oluşuyor.

"Demokratik toplumu" birleştirici bir ilke kabul eden, güvenlik ve istikrar ihtiyacı üzerinden Batı'nın yeniden inşasını hedefleyen Kuzey Atlantik Antlaşması; Belçika, Kanada, Danimarka, Fransa, İzlanda, İtalya, Lüksemburg, Hollanda, Norveç, Portekiz, Birleşik Krallık ve Amerika Birleşik Devletleri’nin katılımıyla, 4 Nisan 1949'da Washington’da imzalandı.

Sovyetlere karşı ittifak oluştu

1949'a gelindiğinde Stalin, SSCB'yi saldırılardan korumak için çoğu Doğu Avrupa ülkesinde bir "tampon bölge" görevi görecek komünist hükümetler kurmayı başardı. SSCB'nin Batı Avrupa'daki ülkelere de aynısını yapabileceği korkusu vardı.

1948 Berlin Ablukası, Batı'yı, Sovyetlerin saldırması durumunda bir savunma örgütüne ihtiyaçları olduğuna ikna etti.

Çin 1949'da, 1950'de ise Kuzey Kore komünist oldu. ABD, komünizmin artık diğer ülkelere yayılmasından endişe ediyordu.

NATO'nun oluşumu ABD'nin üye ülkelere silah yerleştirebileceği anlamına geliyordu. Bu, bir Sovyet saldırısı durumunda daha etkili savunmaya olanak sağlayacaktı.

Yani NATO'nun bir parçası olmak SSCB'ye, ABD'nin komünizmin Batı'ya yayılmasını durdurmaya kararlı olduğunu gösterecekti.

NATO, Avrupa'da genişliyor

Kurucu 12 ülkeye ek olarak İttifaka 1952’de Yunanistan ve Türkiye, 1955’te Almanya, 1982’de ise İspanya katıldı. Sovyetler Birliği’nin dağılmasının ardından İttifak, 1999 yılında, Çek Cumhuriyeti, Macaristan ve Polonya’yı saflarına kattı. NATO, en büyük genişlemelerinden birini ise Bulgaristan, Estonya, Letonya, Litvanya, Romanya, Slovakya, Slovenya’yı üye kabul ederek 2004 yılında gerçekleştirdi.

Arnavutluk ve Hırvatistan 2009’da, Karadağ 2017’de, Kuzey Makedonya ise 2020’de NATO’ya dahil oldu. 1999’dan itibaren İttifak’ın eski Sovyet nüfuz alanlarına doğru genişlemesi, NATO ile Rusya Federasyonu arasında en problemli konu başlıklarından birisi oldu.

Rusya'nın 2022’de Ukrayna'ya saldırısının ardından Avrupa’nın güvenlik mimarisinde değişim yaşandığı gerekçesiyle tarafsızlığını bırakarak NATO'ya üye olmaya karar veren Finlandiya’nın üyeliği 2023’te, İsveç’in ise bu yıl mart ayında tamamlandı.

NATO'nun bazı dönüm noktaları

Almanya’nın Rusya ile enerji ilişkileri üzerinden yakınlaşması, kalkınma hamlelerini hızlandırarak küresel bir oyuncu haline gelmesi; bir ara NATO üyeliğinden ayrılıp sonra geri dönen Fransa’nın jeopolitik tercihlerindeki farklılaşmalar, bazı üye ülkelerin mecburi savunma harcamalarında ve NATO’ya olan yükümlülüklerini yerine getirmede gönülsüz davranması, İttifak’ın amaçlarını gelecekte de diri tutup tutamayacağı sorularını gündeme getirmişti.

ABD’ye 11 Eylül terör saldırıları sonrası tarihte ilk kez NATO Antlaşmasının 5. maddesi (bir üyeye yapılmış saldırı bütün üyelere yapılmış sayılır) harekete geçirilmişti. O dönem ABD yönetiminin saldırılardan sorumlu tuttuğu “teröristler” iddiaya göre Afganistan ve Irak’ta yuvalanmışlardı. ABD de bu iki ülkeyi işgal ederek küresel gücünü ve yeni dünya düzeninde başat aktör olduğunu dünyaya ifade etmek istemişti. ABD ve NATO yeni dünya düzenini askeri parametrelerle oluştururken, Çin ve AB ekonomik olarak kalkınma hamlelerini pekiştirme, kendilerine yeni pazarlar açma hedefine odaklanmışlardı. Bu dönemde NATO’nun bir güvenlik ittifakı olarak çekiciliğini sürdürmesi için gereken yeterli askeri tehditler ortada yoktu; Rusya sessizdi ve Çin’in ekonomik yükselişi hız kesmiyordu.

Bütün güvenlik mimarisini Sovyet tehdidi üzerine kuran NATO, ilk defa 2021’de doğrudan referans vererek yeni rakibi Çin’i resmi olarak kayıtlara geçirmiş oldu. Ukrayna işgalinde doğrudan olmasa da Rusya’ya dolaylı veya pasif destek veren Çin’in bundan sonraki adımları küresel güvenlik mimarisini, dolayısıyla da NATO’nun gelecekteki pozisyonunu şekillendirecektir.

[Ukrayna Devlet Başkanı Volodimir Zelenskiy]

Rusya’nın Ukrayna saldırısı, zaman zaman üyelerinin sadakatinin sorgulandığı NATO’ya yeni ve güçlü bir enerji kaynağı oldu. İttifakın gönülsüz üyelerinden Almanya’nın savunma harcamalarını 100 milyar avroya çıkaracağını açıklaması; "NATO’nun beyin ölümü gerçekleşmiştir" diyen Fransa Cumhurbaşkanı Emmanuel Macron’un Ukrayna işgalinden sonra “birilerinin Rusya’ya NATO’nun da nükleer silahları olduğunu hatırlatması gerek” diyerek ittifaka olan güvenini teyit etmesi, NATO’da bütünlüğün yeniden sağlandığı fikrini onaylayan eden gelişmelerdir.

Soğuk Savaş’tan sonra en büyük askeri kriz olarak kayda geçen Ukrayna krizi, NATO ittifakını on yıllardır hazırlandığı Rusya tehdidiyle yeniden karşı karşıya getirmiş görünüyor.NATO bu krizden -doğrudan taraf olmasa da- yeni bir zaferle mi çıkacak, yoksa Batı güvenlik mimarisi derin bir yara mı alacak?

Şu ana kadar yaşanan gelişmeler Rusya’nın bu hamlesiyle büyük yara aldığını, ilan ettiği hedeflerine ulamasının hiç de kolay olmayacağını gösteriyor. Güven tazeleyen NATO ise eğer bu krizi yara almadan aşabilirse artık yeni meydan okumalara kendini daha hazır hissedecek gibi görünüyor.

NATO ve Türkiye

Türkiye, Adnan Menderes başbakanlığında Demokrat Parti iktidarda iken NATO'ya üye oldu. Bu vesileyle Türkiye Batı'nın, Transatlantik güvenlik sisteminin bir parçasıdır. İttifakın bazı üyeleriyle Doğu Akdeniz’de, diğer bazı üyeleriyle Irak ve Suriye’de yaşadığı anlaşmazlıklara rağmen Türkiye, NATO'nun güney ve doğu kanatlarına on yıllardır en sağlam desteği veren ülke. Aynı zamanda NATO’nun ikinci en büyük ordusuna sahip; birçok NATO misyonuna görev gücü gönderen, riskli alanlarda görevleri başarıyla icra eden bir ülke Türkiye.

Soğuk Savaş yıllarında Avrupa güvenliğine katkı olarak çok büyük bir kara ordusu tutan Türkiye, PKK terörüne karşı kendisini müttefikleri tarafından yalnız bırakılmış hissetmiş, 1990’lı yıllarda artan terör saldırılarıyla tek başına mücadele etmek zorunda kalmıştır.